ქვეყანა ტაძარი კი არაა, საცა კაცი უნდა ლოცულობდეს, არამედ სახელოსნოა, საცა უნდა ირჯებოდეს და მუშაობდეს” — 1837 წლის 8 ნოემბერს ამ სიტყვების ავტორი, ილია ჭავჭავაძე დაიბადა. ეს სახელი, შესაძლოა, მთელს მსოფლიოში ყველასთვის ნაცნობი არ იყოს, მაგრამ იგი საქართველოს ისტორიასა და ლიტერატურას “უგვირგვინო მეფის” სახელით შემორჩა. მის ნააზრევზე, ინტელექტუალურ მემკვიდრეობასა და ქვეყნისთვის გაწეულ სამსახურზე მუდმივად მსჯელობენ და თანხმდებიან, რომ ილია იყო ტრანსფორმაციული ძალა ქვეყნის კულტურულ ცხოვრებაში, მოვლენა, რომელმაც ქართული იდენტობის ჩამოყალიბებაში უდიდესი როლი ითამაშა მაშინ, როცა რუსული იმპერიის მარწუხები ასე ძლიერი იყო.
გვინდა, კიდევ ერთხელ გავიხსენოთ ილიას ცხოვრება, მისი წვლილი საქართველოს ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის შექმნასა და სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბებაში, რათა არასდროს დაგვავიწყდეს, საიდან მოვდივართ და საით უნდა მივდიოდეთ.
განათლება და ლიტერატურა
ტრადიციულ ოჯახში აღზრდილი ილიასთვის ლიტერატურა უცხო არასდროს ყოფილა. ეს იყო ის მისწრაფება, რომელიც მცირე ასაკიდანვე გაუღვივეს მშობლებმა.
“დადაჩემმა მშვენივრად იცოდა მაშინდელი ქართული მწერლობა. სულ ზეპირათა ჰქონდა დასწავლული თითქმის ყველა ლექსი და ყველა ძველებური მოთხრობა და რომანი, რომელიც კი იშოვებოდა მაშინ ან დაბეჭდილი ან ხელნაწერი. საღამოობით დაგვსხამდა ბავშვებს და გვკითხავდა: აბა, ვინ უფრო კარგად მიამბობს, რაც გუშინ გაიგონეთო. ვინც კარგად ვუამბობდით, გვაქებდა და ამ ქებას ჩვენც დიდად ვაფასებდით“, — ამბობდა ილია.
განათლების მიღების სურვილით, იგი პეტერბურგში გაემგზავრა და მალევე შემოიკრიბა ქართველი სტუდენტები, რომლებიც ერთმანეთს რეგულარულად ხვდებოდნენ და საქართველოს მომავალს განიხილავდნენ.
“უნივერსიტეტში ილიას განსაკუთრებით პოლიტიკური და ეკონომიური სამეცნიერო საგნები აინტერესებდა. …ჩვენ, სტუდენტები, ხშირად ვიკრიბებოდით და ვბაასობდით როგორც საზოგადო კითხვებზე, აგრეთვე ჩვენს დაბეჩავებულს სამშობლოს მომავალზე. ვკითხულობდით ხშირად ქართულ წიგნებს,” — იხსენებდა კოტე აფხაზი.
ეს სწორედ ის დროა, როცა “თერგდალეულთა” ტრადიციები ჩამოყალიბდა.
სტუდენტობის პერიოდი განსაკუთრებულად საინტერესო აღმოჩნდა ილიას შემოქმედებისთვის. ამ ეტაპზე შექმნა მან რეზონანსული ნაწარმოებები, რომლებიც ნაკარნახევი იყო ეროვნულ-განმათავისუფლებელი იდეებით და ეხმაურებოდა სოციალურ და ეროვნულ მწვავე პრობლემებს.
წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება
მწვავე იყო განათლების პრობლემა მაშინდელ საქართველოში. მას შემდეგ, რაც ბატონყმობა გაუქმდა, თანდათან უფრო მომწიფდა აზრი, რომ განათლება საზოგადოების ყველა ფენას უნდა მიეღო, თანაც — ქართულ ენაზე. ასე გაჩნდა ქართული სკოლების გახსნის იდეა და შეიქმნა ორგანიზაცია “ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება”, რომლის პირველ თავმჯდომარედ დიმიტრი ყიფიანი აირჩიეს, ილია ჭავჭავაძე კი მისი მოადგილე გახდა. 1885 წლიდან სიცოცხლის ბოლომდე კი საზოგადოებას ილია ჭავჭავაძე თავმჯდომარეობდა. იგი, ასევე, საზოგადოებას ფინანსურ მხარდაჭერასაც უწევდა თბილისის საადგილმამულო ბანკის მეშვეობით.
სკოლები საქართველოს არაერთ სოფელსა და ქალაქში გაიხსნა, იქმნებოდა წიგნთსაცავები, სახალხო ბიბლიოთეკები და სამკითხველოები, სამუზეუმო დაწესებულებები. ამ პროექტისთვის შეიქმნა იაკობ გოგებაშვილის “დედა ენა”.
ილია რეფორმატორი იყო. არ ერიდებოდა ცვლილებებს. ასე მოახერხა ქართული სალიტერატურო ენის დახვეწა და ხუთი მოძველებული ასო-ნიშნის ამოღებაც. განსაკუთრებული იყო მისი როლი ეროვნული კონსოლიდაციის საკითხების წამოწევაში, რასაც იგი ჟურნალ-გაზეთების გამოცემითა და პუბლიცისტური წერილების გავრცელებით ახერხებდა.
საქართველოს მოამბე და ივერია
საქართველოს ახალ ისტორიაში პირველ სამოქალაქო გაერთიანებად შეგვიძლია ჩავთვალოთ ჟურნალი “საქართველოს მოამბე”, რომელიც პეტერბურგიდან დაბრუნებულმა ილიამ გამოსცა. ეს იყო პროექტი, რომლითაც ხალხისთვის გასაგებ ენაზე ავრცელებდა წერილებს, მათ შორის სტატიებს ენათმეცნიერების, ეკონომიკის, პედაგოგიკის და საბუნებისმეტყველო საკითხებზე. საქართველოს მოამბე საეტაპო მოვლენად იქცა ქართული ჟურნალისტიკისთვის.
ამას მოგვიანებით მოჰყვა გაზეთი ივერია. „აქ [საქართველოში] უპირველესი მოვალეობა ჟურნალ-გაზეთობისა სწავლისა და ცოდნის გავრცელება უნდა იყოს, მან უნდა ფეხი აუდგას თვითმოქმედების ძალსა, მან უნდა აღადგინოს გონებითი და ზნეობითი ნიჭი, — წერდა მის წინასიტყვაობაში ილია.
გაზეთის ფურცლები ეთმობოდა სოციალურ თუ პოლიტიკურ თემებზე შექმნილ პუბლიცისტურ წერილებს, მიმოიხილებოდა ქვეყნის შიდა პროცესები, ასევე, ივერიაში წაიკითხავდით უცხოეთის ამბებს, რითაც საზოგადოება კიდევ უფრო უახლოვდებოდა დასავლეთს. ილია სტუდენტობიდანვე აკვირდებოდა მოვლენებს ევროპაში, მათ შორის ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობას და წერდა “მესმის, მესმის სანატრელი, ხალხთ ბორკილის ხმა მტვრევისა”, შესაბამისად, მან ზუსტად იცოდა, რა უნდა ეთქვა საზოგადოების დიდი ნაწილისთვის თავისი გაზეთების მეშვეობით.
საადგილმამულო ბანკი
ნებისმიერი საქმე, რომელსაც ილია სათავეში ჩაუდგა, საზოგადოებაზე ზრუნვითა და მათი გაძლიერებით იყო ნაკარნახევი. ეს მოახერხა საადგილმამულო ბანკშიც, რომლის თავმჯდომარე იყო იგი 1905 წლამდე.
ბანკის კრებები გამორჩეული და საინტერესო პროცესი იყო ქვეყანაში. ამ კრებებზე წყდებოდა, როგორ დაეხარჯათ საბანკო საქმიანობისგან მიღებული ფული. ილია მიიჩნევდა, რომ ბანკი არა ცალკეული ადამიანების კეთილდღეობისთვის შეიქმნა (და რომ ცალკე პირის ბანკისგან სარგებელი მხოლოდ სესხით შეეძლო მიეღო), არამედ ქვეყნის საერთო საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად და მათ დასახმარებლად, ვინც “სიზარმაცის გამო არ ჩავარდნილა სიღარიბეში”.
ილიას წვლილი დიდი აღმოჩნდა იმაში, რომ ბანკმა თანხა გაიღო კახეთში რკინიგზის მშენებლობისთვის, დააფინანსა თბილისის ქართული გიმნაზია, სამეურნეო სკოლა, გორის, თბილისის, თელავის ქალთა სასწავლებლები, ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება და სხვა. ბანკის მხარდაჭერით აღდგა ქართული თეატრი, დაიწყო ბრძოლა ქოლერის წინააღმდეგ და თანხა გამოიყო შიმშილობის დროს ხალხის დასახმარებლად.
ილია ჭავჭავაძის ცხოვრება და მოღვაწეობა ნამდვილი გამოხატულებაა იმისა, რომ ძლიერი სიტყვა და კულტურა უკვდავია. სწორედ იმ დროს, როცა ქართული იდენტობა რუსული იმპერიის ალყაში იყო მოქცეული, ილია გამოჩნდა იმედად, რომელმაც განათლება, ლიტერატურა და ეროვნული სულისკვეთება ახალ საფეხურზე აიყვანა. მისი წერილები მუდმივად ინარჩუნებს თანამედროვეობას და შთაგონებას იძლევა ახალი მოძრაობებისთვის. ილია ქართული კულტურული რენესანსის სიმბოლოს წარმოადგენს და მისაბაძია ყველასთვის, ვისაც საამაყო მემკვიდრეობის შემონახვა და უკეთესი მომავლის ფორმირება სურს.