ფინანსური საზომები, რომლებიც ბიზნესის სამართავად ყველაზე გავრცელებულია

ფინანსური მართვის სფეროში ფართოდ გავრცელებულია ბიზნესის მომგებიანობისა და უკუგების ისეთი საზომები, როგორებიცაა:

• EBITDA და EBITDA მარჟა (EBITDA margin)
• საერთო მოგება და საერთო მოგების მარჟა (Gross profit margin)
• წმინდა მოგება და წმინდა მოგების მარჟა (Net profit margin)
• უკუგება საკუთარ კაპიტალზე (ROE)
• უკუგება ინვესტირებულ კაპიტალზე (ROIC)

EBITDA და EBITDA მარჟა (EBITDA margin)

როდესაც ვსაუბრობთ ბიზნესის ფინანსური მართვის პოპულარულ საზომებზე, შეუძლებელია არ ვახსენოთ EBITDA, რომელიც წარმოადგენს მოგებას პროცენტის, მოგების გადასახადის, ცვეთისა და ამორტიზაციის ხარჯებამდე. ეს მაჩვენებელი არის ბიზნეს სამყაროში პრაქტიკულად ყველაზე პოპულარული მომგებიანობის საზომი.

EBITDA ითვლება შემოსავლებიდან პროცენტის, მოგების გადასახადის, ცვეთისა და ამორტიზაციის ხარჯების გარდა ყველა სხვა ხარჯის გამოკლებით. შემოსავალს აკლდება პირდაპირი ხარჯები, რითაც მიიღება საერთო მოგება, რასაც შემდეგ აკლდება საოპერაციო ხარჯებიც (ადმინისტრაციული და სხვა საოპერაციო ხარჯები), რაც გვაძლევს EBITDA-ს.

სხვა მომგებიანობის მაჩვენებლებთან შედარებით EBITDA-ს პოპულარულობას განაპირობებს რამდენიმე ფაქტორი. მაგალითად, ერთი შეხედვით, წმინდა მოგება, რომელიც მიიღება შემოსავლებიდან ყველა ხარჯის გამოკლებით, უფრო მარტივი და ლოგიკური მაჩვენებელი ჩანს, თუმცა, კომპანიის მფლობელები, მენეჯერები და გარე მომხმარებლები ხშირ შემთხვევაში სწორედ EBITDA-ს ამჯობინებენ.

პირველ რიგში EBITDA ზომავს კომპანიის ძირითადი საქმიანობიდან მომგებიანობას და აცალკევებს მეორად ფაქტორებს, როგორებიცაა სესხის პროცენტი და მოგების გადასახადი. მაგალითად, ავიღოთ ერთი და იმავე სფეროს წარმომადგენელი ა-კომპანია და ბ-კომპანია. ა-კომპანიის მენეჯმენტი ფინანსურად უფრო ეფექტურად მართავს თვითღირებულებისა და საოპერაციო ხარჯებს ვიდრე ბ-კომპანიის მენეჯმენტი, რაც გამოიხატება იმაში, რომ თითოეულ ლარ შემოსავალზე მეტი მარჟა რჩება, მაგრამ, საერთო ჯამში, ა-კომპანიას წმინდა მოგება უფრო ნაკლები აქვს, ვიდრე ბ-კომპანიას, რადგან ა-კომპანიის საწყისი ინვესტიცია დაფინანსებულია სესხით, ხოლო ბ-კომპანიისა დაფინანსებულია დამფუძნებლის კაპიტალით, რომელსაც ბუღალტრულად არ ერიცხება პროცენტის ხარჯი. ასეთ შემთხვევაში, მენეჯმენტის ეფექტიანობისა და ბიზნესის მომგებიანობის საზომად წმინდა მოგების გამოყენება მცდარ შთაბეჭდილებას შექმნიდა, რადგან გამოყენებულია დაფინანსების განსხვავებული სტრუქტურები.

ერთი და იმავე სფეროს წარმომადგენელი ბიზნესების მომგებიანობის ერთმანეთთან შესადარებლად ხშირად გამოიყენება EBITDA მარჟების შედარება. EBITDA მარჟა მიიღება EBITDA-ს ჯამურ შემოსავლებზე გაყოფით. აღნიშნული საზომი აჩვენებს, თუ რა პროცენტული უკუგება რჩება კომპანიას შემოსავლიდან.

ასევე აღსანიშნავია, რომ EBITDA წარმოადგენს საოპერაციო ფულადი ნაკადების მიახლოებას. გამომდინარე იქიდან, რომ EBITDA-ში არაა გათვალისწინებული ცვეთა და ამორტიზაცია, რომლებიც არაფულადი ხარჯებია, იგი უფრო ახლოს დგას ფულადი ნაკადების მაჩვენებელთან ვიდრე მოგების გაზომვის სხვა მაჩვენებლები (მაგ. EBIT). მართალია EBITDA ვერ იჭერს ფულადი სახსრების ყველა მოძრაობას (მაგ. სამუშაო კაპიტალში ცვლილებებს), მაგრამ ხშირად გამოიყენება როგორც მიახლოებითი საზომი იმ ინდუსტრიებში, სადაც ცვეთისა და ამორტიზაციის ხარჯები განსაკუთრებით დიდია.

მაგალითად, თუ ბიზნესის შემოსავალი თვის განმავლობაში იყო 50,000 ლარი და ჯამურმა ხარჯებმა, გარდა საპროცენტო ხარჯის, ცვეთისა ხარჯის, ამორტიზაციის ხარჯის და მოგების გადასახადის ხარჯისა, შეადგინა 40,000 ლარი, მაშინ მისი EBITDA გამოდის 10,000 ლარი, ხოლო EBITDA მარჟაა 20%, რომელიც მიიღება ამ 10,000 ლარის 50,000 ლარზე გაყოფით.

20%-იანი EBITDA მარჟა ნიშნავს იმას, რომ ყოველი 100 ლარის შემოსავალზე, კომპანიას რჩება 20 ლარის EBITDA. სხვა თანაბარ პირობებში, რაც უფრო დიდია EBITDA მარჟა, მით უკეთესია ბიზნესისთვის.

საერთო მოგება და საერთო მოგების მარჟა (Gross profit margin)

კომპანიის შემოსავლებს გამოკლებული პირდაპირი ხარჯები წარმოადგენს „საერთო მოგებას“. აღნიშნული მაჩვენებელი შეიძლება დავთვალოთ დროის ნებისმიერ მონაკვეთზე, მაგალითად წელზე, კვარტალზე ან თუნდაც ერთ თვეზე. საერთო მოგება აჩვენებს რა თანხა რჩება შემოსავლიდან, თუ მას გამოვაკლებთ მის გამომუშავებასთან დაკავშირებულ პირდაპირ ხარჯებს. პირდაპირი ხარჯები არის ის ხარჯები, რომლებიც უშუალოდ პროდუქტის ან სერვისის შექმნას მოხმარდა, მაგალითად სილამაზის სალონის შემთხვევაში პირდაპირი ხარჯია სტილისტის ხელფასი და თმის ჟელე. ხოლო ზოგადი და ადმინისტრაციული ხარჯები არის არაპირდაპირი ხარჯები, მაგალითად მარკეტინგის ხარჯი და ოფისის ადმინისტრატორის ხელფასი.

საერთო მოგების მარჟა მიიღება მის ჯამურ შემოსავლებზე გაყოფით. EBITDA მარჟის მსგავსად, საერთო მოგების მარჟაც შესაძლებელია, რომ შედარდეს ერთი და იმავე სფეროს წარმომადგენელ ბიზნესებს შორის. სხვა თანაბარ პირობებში, მეტი საერთო მოგების მარჟის მქონე კომპანია უფრო ეფექტიანად მართავს მის პირდაპირ ხარჯებს. ხშირ შემთხვევაში მაღალი მარჟა შეიძლება განპირობებული იყოს ე.წ. „მასშტაბის ეკონომიურობის“ ეფექტით, რაც გულისხმობს იმას, რომ უფრო მსხვილ ბიზნესს შეუძლია უფრო მცირე ხარჯებით უზრუნველყოს შემოსავლის მიღება, რადგან აქვს „სავაჭრო უპირატესობა“ მომწოდებლებთან. მარტივად რომ ვთქვათ – მეტი პროდუქციის და მომსახურების შეძენა მომწოდებლისგან საშუალებას აძლევს მსხვილ ბიზნესს, რომ გამოივაჭროს მეტი ფასდაკლება.

მაგალითად, თუ ბიზნესის შემოსავალი თვის განმავლობაში იყო 50,000 ლარი და პირდაპირმა ხარჯებმა შეადგინა 28,000 ლარი, მაშინ მისი საერთო მოგებაა 22,000 ლარი, ხოლო საერთო მოგების მარჟაა 44%, რომელიც მიიღება ამ 22,000 ლარის 50,000 ლარზე გაყოფით.

44%-იანი საერთო მოგების მარჟა ნიშნავს იმას, რომ ყოველი 100 ლარის შემოსავალზე, კომპანიას რჩება 44 ლარის საერთო მოგება. სხვა თანაბარ პირობებში, რაც უფრო დიდია საერთო მოგების მარჟა, მით უკეთესია ბიზნესისთვის.

წმინდა მოგება და წმინდა მოგების მარჟა (Net profit margin)

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, წმინდა მოგებაზე მოქმედებს მეტი ფაქტორი ვიდრე ზემოთ განხილულ ორ მარჟაზე, მათ შორის ბიზნესის დაფინანსების სტრუქტურა. მაგალითად, სესხით დაფინანსებულ ბიზნესს ტვირთად აწევს საპროცენტო ხარჯი, ხოლო კაპიტალით დაფინანსებულ ბიზნესს, ბუღალტრულად, არ ერიცხება აღნიშნული ხარჯი. ამიტომ სხვადასხვა ბიზნესების შედარება ნაკლებად ობიექტურია წმინდა მოგების მარჟის შემთხვევაში. თუმცა, წმინდა მოგების მარჟა აქტიურად გამოიყენება ბიზნეს-სამყაროში.

წმინდა მოგების მარჟის დასათვლელად, შემოსავალს უნდა დააკლოთ ყველა ხარჯი – შედეგი წარმოადგენს წმინდა მოგებას. შემდეგ ამ წმინდა მოგებას ყოფთ შემოსავალზე და იღებთ წმინდა მოგების მარჟას.

მაგალითად, თუ ბიზნესის შემოსავალი თვის განმავლობაში იყო 50,000 ლარი და ხარჯებმა შეადგინა 45,000 ლარი (მათ შორის პირდაპირმა და არაპირდაპირმა ხარჯებმა), მაშინ მისი წმინდა მოგებაა 5,000 ლარი, ხოლო წმინდა მოგების მარჟაა 10%, რომელიც მიიღება ამ 5,000 ლარის 50,000 ლარზე გაყოფით.

10%-იანი მოგების მარჟა ნიშნავს იმას, რომ ყოველი 100 ლარის შემოსავალზე, კომპანიას რჩება 10 ლარის წმინდა მოგება. სხვა თანაბარ პირობებში, რაც უფრო დიდია წმინდა მოგების მარჟა, მით უკეთესია ბიზნესისთვის.

უკუგება საკუთარ კაპიტალზე (ROE)

განსხვავებით ზემოთ აღწერილი სამი საზომისგან, რომლებიც ითვლიან პროცენტულ ამონაგებს შემოსავალთან მიმართებაში, უკუგება საკუთარ კაპიტალზე (ROE) და უკუგება ინვესტირებულ კაპიტალზე (ROIC) ითვლიან პროცენტულ ამონაგებს ბიზნესში ინვესტირებულ სახსრებთან მიმართებაში.

უკუგება საკუთარ კაპიტალზე (ROE) ითვლება წმინდა მოგების საკუთარ კაპიტალზე გაყოფით. წმინდა მოგების შინაარსი ახსნილი გვაქვს ზემოთ. რაც შეეხება საკუთარ კაპიტალს, იგი წარმოადგენს მფლობელის მიერ ბიზნესში ინვესტირებულ და რეინვესტირებულ კაპიტალს.

მაგალითად, თუ კომპანიის მფლობელს ბიზნესში ჯამურად ინვესტირებული აქვს 2 მილიონი ლარი და წლის განმავლობაში კომპანიის წმინდა მოგებამ შეადგინა 400,000 ლარი, მაშინ ბიზნესის უკუგება საკუთარ კაპიტალზე (ROE) წარმოადგენს 20%-ს, რომელიც მიიღება ამ 400,000 ლარის 2 მილიონ ლარზე გაყოფით.

კომპანიის მფლობელმა აღნიშნული მაჩვენებელი უნდა შეადაროს სახსრების ინვესტირების ალტერნატიული წყაროებიდან მოსალოდნელ უკუგებას. ეს ნიშნავს, რომ კომპანიის მფლობელს შეუძლია ბიზნესიდან გაიტანოს მისი ინვესტირებული 2 მილიონი ლარი და ჩადოს სხვა ალტერნატივაში. მაგალითად დაიწყოს სხვა ბიზნესი, იყიდოს აქციები, დადოს საბანკო დეპოზიტზე ან მიმართოს სხვა ინვესტირების მეთოდს. იმისათვის, რომ მფლობელს უღირდეს ამ სახსრების ბიზნესში გაჩერება, მისი ამონაგები, რომელიც ჩვენს მაგალითში 20%-ია, უნდა აღემატებოდეს, ან როგორც მინიმუმ არანაკლები უნდა იყოს ალტერნატიული ინვესტიციების უკუგებაზე.

უკუგება ინვესტირებულ კაპიტალზე (ROIC)

წინა კოეფიციენტის (ROE-ს) მსგავსად, უკუგება ინვესტირებულ კაპიტალზე (ROIC) ითვლის ბიზნესში ინვესტირებულ სახსრებზე ამონაგებს. ერთადერთი სხვაობა ისაა, რომ ეს კოეფიციენტი, ROE-სგან განსხვავებით, უკუგებას ითვლის არა მხოლოდ ბიზნესის მფლობელის მიერ ინვესტირებულ სახსრებზე, არამედ კომპანიისთვის სესხის გამცემ პირებზეც. კომპანიისთვის სესხის მიმცემი შეიძლება იყოს ბანკი ან სხვა ინვესტორი. ROIC-ის ლოგიკა არის ის, რომ თუ კომპანიის ჯამური ინვესტიცია ნაწილობრივ დაფინანსდა მფლობელის კაპიტალით და ნაწილობრივ სესხით, უკუგება უნდა დავთვალოთ მთლიან ინვესტიციაზე და არა მხოლოდ მფლობელის წილ ინვესტიციაზე.   

უკუგება ინვესტირებულ კაპიტალზე (ROIC) ითვლება საპროცენტო ხარჯისა და მოგების გადასახადის ხარჯის გამოკლებამდე არსებული მოგების (EBIT-ის) ჯამურ ინვესტიციაზე გაყოფით. ROE-სგან განსხვავებით ROIC-ში არაა გათვალისწინებული საპროცენტო ხარჯი (და არც მოგების გადასახადის ხარჯი) რადგან პროცენტი თავად წარმოადგენს სესხის მიმცემის უკუგებას. შედეგად, იმისათვის, რომ დავიანგარიშოთ სესხის გამცემის უკუგება, ხარჯებში არ უნდა გავითვალისწინოთ სესხის პროცენტი.

მაგალითად, დავუშვათ, რომ ბიზნესში ჯამურად ინვესტირებული სახსრები წარმოადგენს 3 მილიონ ლარს, საიდანაც 2 მილიონი ჩადო მფლობელმა, ხოლო 1 მილიონი წარმოადგენს ბანკისგან ნასესხებ თანხას. წლის განმავლობაში კომპანიის მოგებამ საპროცენტო ხარჯამდე და მოგების გადასახადამდე (EBIT-მა), შეადგინა 480,000 ლარი. შედეგად ბიზნესის უკუგება ინვესტირებულ კაპიტალზე (ROIC) წარმოადგენს 16%-ს, რომელიც მიიღება ამ 480,000 ლარის 3 მილიონ ლარზე გაყოფით.

აღსანიშნავია, რომ ROIC უფრო შედარებადია ბიზნესებს შორის ვიდრე ROE, რადგან ROE-ზე გავლენას ახდენს ინვესტიციის დაფინანსების სტრუქტურა. მაგალითად, სხვა თანაბარ პირობებში, კომპანიის ინვესტიციაში სესხის წილის გაზრდა და კაპიტალის წილის შემცირება ზრდის კომპანიის ROE-ს. ამიტომ სხვადასხვა ბიზნესების შედარებისთვის უფრო ხშირად იყენებენ ROIC-ს.

არსებობს ბიზნესის ფინანსური მართვის სხვა პოპულარული საზომებიც, თუმცა ამ სტატიაში ყურადღება გავამახვილეთ მომგებიანობის იმ საზომებზე, რომლებიც ყველაზე მნიშვნელოვან საზომებად ითვლება.

ავტორი: ნიკა წიკლაური

ნიკა წიკლაური AccountAnts-ის დირექტორია. თუ გაინტერესებთ, AccountAnts რა ტიპის განსაკუთრებულ მომსახურებას სთავაზობს საქართველოს ბანკის ბიზნეს მომხმარებლებს, შეგიძლიათ ნახოთ ამ ბმულზე.