„სამყარო, რომელშიც სალონური ხელოვნება დიდებულებასა და წარმოსახვას ერწყმის“ — ასე ახასიათებდა ერთ-ერთი ფრანგული გაზეთი 1975 წელს წარმოშობით ქართველი ხელოვანის, თამარ დე ლეტე-ვაჩნაძის, შემოქმედებას. იმ დროისთვის დე ლეტე-ვაჩნაძე საფრანგეთში უკვე აღიარებული მხატვარი და დეკორატორი იყო, რომელიც გამოფენას გამოფენაზე აწყობდა, ადგილობრივი პრესა კი სტატიას სტატიაზე წერდა მრავალმხრივი შემოქმედებითი ნიჭით დაჯილდოებულ ქალზე.
თამარ დე ლეტე-ვაჩნაძე იყო მხატვარი, კოსტიუმებისა და დეკორაციების დიზაინერი, წიგნების ილუსტრატორი და კრისტიან დიორისთვის შექმნილი ესკიზების ავტორიც კი. მის ცხოვრებასა და საქმიანობაზე მოკლედ უკვე მოგიყევით სხვა ბლოგში. თუმცა, ხელოვანმა თავისი ცხოვრების მნიშვნელოვანი ნაწილი თეატრს მიუძღვნა და წინამდებარე ტექსტშიც ამაზე ვისაუბრებთ.
ბრაზილია — იქ, სადაც ყველაფერი დაიწყო
თამარის მამა, უნგრელი ოფიცერი პეტრუს ფონ ლეტე, მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში დააპატიმრეს და ბანაკში მოათავსეს, საიდანაც გათავისუფლება მხოლოდ მოკავშირეთა გამარჯვების შემდეგ მოახერხა. ამის მერე პეტრუს ფონ ლეტე ბრაზილიაში გაემგზავრა, იქიდან კი თავის ოჯახს სამხრეთამერიკული ქვეყნით აღფრთოვანების ამბავს სწერდა ხოლმე. როგორც ჩანს, სწორედ ამან გადააწყვეტინა თამარს, 1950-იანების დასაწყისში დედასთან და შვილთან ერთად ბრაზილიაში გამგზავრებულიყო.
დე ლეტე-ვაჩნაძემ, რომელიც მანამდე მოცეკვავე გახლდათ და ნოე ჟორდანიას შვილზე, რეჯებზე, იყო დაქორწინებული, სამხრეთ ამერიკის კონტინენტზე ნაყოფიერი შემოქმედებითი ცხოვრება დაიწყო. თავდაპირველად, მოაწყო თავისი დეკორაციებისა და კოსტიუმების გამოფენა. ამის შემდეგ მან მცირე ხნით საფრანგეთში დაბრუნება და პირადი საკითხების მოგვარება გადაწყვიტა. მერე კი, ბედის საძიებლად ჯერ აშშ-ში, შემდეგ — კანადაში ჩავიდა. საბოლოოდ, ხელოვანი ბრაზილიას დაუბრუნდა და სრული დატვირთვით შეუდგა კარიერაზე ზრუნვას. კარიერაში კი ახალი ეტაპი მაშინ დაიწყო, როცა სან-პაულუს თეატრის სამხატვრო ხელმძღვანელი გახდა.
თამარის შექმნილი თეატრალური მაკეტების, დეკორაციებისა და კოსტიუმების გაფორმებით, სან-პაულუს თეატრში მოლიერის, ფედერიკო გარსია ლორკას და ჟან პოლ სარტრის შემოქმედების მიხედვით 30-ზე მეტი წარმოდგენა გაიმართა.
„საბავშვო ბალეტები, რომლებიც თამარმა სან-პაულუში გამართა, სპექტაკლი, რომელიც მან რიო-დე-ჟანეიროს კოპაკაბანის სასახლისთვის დადგა და მის უჯრებში მჭიდროდ ჩალაგებული მრავალი პროექტი ირწმუნება იმას, რომ იგი შეძლებს ყველა რთული სამუშაოს შესრულებას“, — წერდა ჟურნალისტი ივონა ჟანი თავის რეპორტაჟში.
ჟანის რეპორტაჟიდან ვიგებთ კიდევ ერთ მნიშვნელოვან თეატრალურ წარმოდგენაზე, ტანია ლესკოვას „შვიდი მომაკვდინებელი ცოდვა“, რომელიც დე ლეტე-ვაჩნაძის გაფორმებით დაიდგა რიო-დე-ჟანეიროს მუნიციპალურ თეატრში.
მოკლედ, თამარის შემოქმედებითი ცხოვრება ბრაზილიაში ნამდვილად ჰყვაოდა, მაგრამ…
დაბრუნება საფრანგეთში და პარიზული წარმოდგენები
დე-ლეტე ვაჩნაძის პირადი წერილები ადასტურებს, რომ სან-პაულუში წარმატებული საქმიანობის მიუხედავად, ხელოვანს თვალი ეჭირა ევროპაში დაბრუნებაზე და ეს წადილი 1960-იანებში, პირველივე შესაძლებლობისთანავე აისრულა. არადა, უახლოესი მეგობრებიცა და კოლეგებიც ურჩევდნენ, ეს არ გაეკეთებინა. მეტიც, საფრანგეთში დაბრუნებამდე ერთი დღით ადრე დე ლეტეს სან-პაულუს კულტურის სასახლეში ბალეტის განყოფილების ხელმძღვანელის თანამდებობა შესთავაზეს, მაგრამ პარიზში გამგზავრება მხატვარს ვერაფერმა გადააფიქრებინა.
მეგობრების გაფრთხილება კი, საბედნიეროდ, არ გამართლებულა. თამარ დე ლეტე-ვაჩნაძის კარიერამ ახლა უკვე დასავლეთ ევროპაში განაგრძო აღმასვლა. მის შემოქმედებას კი, ბრაზილიელი ჟურნალისტებისა არ იყოს, პარიზული პრესის ყურადღებაც არ აკლდა.
„თამარ და ლეტე ქმნის კოსტიუმების ლამაზ ნიმუშებს, ჟან-პოლ სარტრის პიესა Les Mouches-ისთვის, რომელსაც ჯგუფი OFICINA წარმოადგენს ჟან-ლუკ დესკავის ხელმძღვანელობით“, — წერდა გაზეთ Estado de Sao Paulo-ში კლოჟ ვიეირა 1960-იან წლებში, — „თამარი ჩვენ გვაცნობს ახალგაზრდა ორესტეს სიწმინდესა და უკომპრომისო დიდსულოვნებას, რომელიც საკუთარი დედის მკვლელობამდე მივა თავისი ხალხის გათავისუფლების იდეალით. ის ოქროს მოსასხამშია გამოწყობილი, მისი თმებიც ახალგაზრდა მზესავით მოოქროვილია; იგი ახალგაზრდობა და სინათლეა. ოქროსფერის, ლურჯისა და თეთრის ნათელ და მსუბუქ ტონებზე არის ნიშანი, რომელიც მიანიშნებს დრამაზე, ლენტი, რომელიც შემოკრულია მის შუბლზე და კრავს თმას, არის შავი, სიმბოლო სიკვდილისა, ტრაგიკული ბედისწერისა, რომელსაც იგი თავის თავში ატარებს“.
ვიეირას ეს აღწერილობაც მოწმობს, რომ თამარი ბევრს ფიქრობდა თეატრალური დეკორაციების დანიშნულებაზე — მისთვის მნიშვნელოვანი იყო, დაეჭირა პერსონაჟის ხასიათი და ეს შესაბამისად გადმოეცა კოსტიუმებით. თუმცა, ამ ყველაფერთან ერთად, ხელოვანი უნიკალური ხელწერითაც გამოირჩეოდა, რასაც აშკარად დაჰკრავდა ქართული ელფერი. ასე აღმოჩნდნენ „ტრისტანი და იზოლას“ საბალეტო წარმოდგენაში ქალი ჩიხტიკოპით და მოცეკვავეები ხორუმის კოსტიუმებით.
1964 წლის ზაფხულში, ლოკრონანის მეორე ფესტივალის ფარგლებში, დე ლეტემ სპექტაკლისთვის „ბრეტონული ლეგენდები“ მონაწილეების კოსტიუმები შექმნა. 1966 წელს პარიზში, რეალმონის თეატრისათვის, თამარმა ხუთი სხვადასხვა სპექტაკლიც გააფორმა, მათ შორის იყო „ტერფსიქორას მკვლელები“, „ნატალი და ტაქსი-ბირდი“ და გაუბედავი“. 1968 წლის 17 ოქტომბერს, შანზ-ელიზეს თეატრში, ჟანინ შარატისა და მისი ჯგუფის, Ballet de France-ის, წარმოდგენისთვის ხელოვანმა სულ რაღაც 10 დღეში შექმნა დეკორაციები და კოსტიუმები.
თეატრალური და საბალეტო წარმოდგენების გაფორმების პარალელურად, თამარი განაგრძობდა მუშაობას საკუთარ პროექტებზეც. 1970 წელს, ქალაქ ალბერვილში, მან რამდენიმე საინტერესო პროექტი წამოიწყო, რასაც ადგილობრივი გაზეთი ასე გამოეხმაურა:
„თამარ დე ლეტეს აქვს შეგრძნება სამყაროს მშვენიერებისა, სიხალასისა, განსაკუთრებით კი მისი სიჩუმისა“.
ამავე გაზეთიდან ვიგებთ, რომ დე ლეტეს გადაწყვეტილი ჰქონდა ჟან ჟიროდუს სპექტაკლ Ondine-ის დადგმა. „ყოველივე იმას მოასწავებს, რომ მივუახლოვდებით სრულყოფილებას“, — დასძენდა ჟურნალისტი.
სპექტაკლებისთვის კოსტიუმებისა და დეკორაციების შექმნა თამარმა ახალ ათწლეულშიც განაგრძო. 1972 წელს ნაციონალური ოპერის თეატრების გაერთიანებამ მას ბალეტ Dyade-ის კოსტიუმების მოდელები დაუკვეთა, 1979 წელს კი დე ლეტე-ვაჩნაძემ ლილის მუნიციპალური თეატრისთვის გააფორმა ბალეტი „რომეო და ჯულიეტა“.
როგორც მშრალი სტატისტიკა, ასევე იმდროინდელი პრესის გამოხმაურება მოწმობს, რომ თამარ დე ლეტე-ვაჩნაძემ დიდი წვლილი შეიტანა მე-20 საუკუნის მეორე ნახევრის ბრაზილიური და დასავლეთევროპული თეატრალური ხელოვნების განვითარებაში. ჩვენთვის კი, ამ ყველაფერთან ერთად, სიხარულის მომტანია მის დეკორაციებსა და კოსტიუმებში „ამოკითხული“ ქართული იდენტობა.